Szlak Fortyfikacji Mazurskich
Grodziska, zamki, bunkry… na Warmii i Mazurach z łatwością znajdziemy przeróżne obiekty obronne, które stanowią pamiątkę burzliwej historii tego regionu. Szlak Fortyfikacji Mazurskich prowadzi przez rozmaite umocnienia – od czasów pruskich plemion, poprzez krzyżackie twierdze, aż po bunkry pozostałe po II wojnie światowej.
Jakie fortyfikacje znajdziemy na szlaku?
Trasa szlaku prowadzi po umocnieniach powstałych już we wczesnym średniowieczu. Ziemie Warmii i Mazur zamieszkane były niegdyś przez Pruskie plemiona. Śladem po nich są pozostałości umocnień, rozsiane po regionie. Na szlaku znajdują się dwa takie grody.
Z czasem, pruskie grody zastąpione zostały przez krzyżackie zamki. Początkowo drewniane strażnice z czasem zamieniano na murowane twierdze.
Również nowożytność przyniosła nam kolejne budowle obronne. W XVI wieku powstawały twierdze bastionowe, a w XVIII wieku fortyfikacje poligonalne.
Zarówno w XIX wieku, jak i przed wybuchem I wojny światowej powstawały liczne fortyfikacje. XIX wiek to również spora zmiana w materiałach używanych do budowy. Ceglane mury zastępowano żelbetem. Przed I wojną światową na Mazurach zaczęła powstawać Pozycja Jezior Mazurskich, czyli cały zespół obiektów, z których wiele przetrwało do dziś.
II wojna światowa przyniosła kolejne umocnienia. Mała gęstość zaludnienia i naturalne walory obronne sprawiły, że Prusy Wschodnie stały się idealnym miejscem do budowy centr dowodzenia. W tym okresie powstał między innymi Giżycki Rejon Umocniony. Same fortyfikacje uległy dużej zmianie. Zaczęto budować całe strefy, składające się z niedużych elementów o różnej funkcji. A większość obiektów umieszczano pod ziemią.
Przebieg szlaku
Cały szlak fortyfikacji mazurskich liczy 438 km i w założeniu jest to trasa samochodowa. Szlak w dużej mierze przystosowany jest do pokonania go rowerem lub pieszo, jednak warto podzielić go na odcinki.
Trasa składa się z głównej pętli o długości niemal 300 km i biegnie przez Reszel, Kętrzyn, Węgorzewo, Giżycko, Orzysz, Pisz, Ruciane-Nida, Mikołajki, Ryn oraz ponownie Kętrzyn i Reszel.
Pierwszy dodatkowy odcinek prowadzi z Pozezdrza przez Kruklanki i Gołdap, aż do Stańczyków i Żytkiejm. Drugi kieruje się z Pisza do miejscowości Jeże.
Szlak oznaczony jest kolorem brązowym, drogowskazy posiadają charakterystyczną ikonę bunkra. Na trasie znajdują się również tablice informacyjne z mapą i opisami atrakcji.
Reszel – Zamek Biskupów Warmińskich
Rozpoczynając naszą przygodę ze szlakiem fortyfikacji mazurskich, pierwszym przystankiem jest malowniczy Reszel. To miasto, znane z urokliwego zamku biskupów warmińskich, który obecnie pełni funkcję hotelu i muzeum, jest idealnym miejscem na początek naszej wyprawy.
Budowę zamku rozpoczęto w 1350, a zakończono w 1401. W zamku obejrzeć można między innymi wystawę narzędzi tortur.
Samo miasto jest świadkiem bogatej historii. A Reszel, będąc punktem wyjścia szlaku, zachwyca nie tylko zamkiem, ale również kościołem Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Natomiast w tym artykule przeczytasz co jeszcze warto zwiedzić w Reszlu.
Kętrzyn
Po opuszczeniu Reszla, nasza przygoda prowadzi nas do Kętrzyna i tutejszej twierdzy. Twierdza powstała w XIV wieku, ale od tamtego czasu był wielokrotnie przebudowywany.
Obecnie w zamku działa Muzeum Wojciecha Kętrzyńskiego, a wśród muzealiów znajdują się średniowieczne zbroje, sztuka ludowa oraz pamiątki z epoki kamienia.
Kętrzyn to miasto wielu innych zabytków, ich listę znajdziesz w tym artykule.
Gierłoż – Wilczy Szaniec
Podążając dalej szlakiem fortyfikacji mazurskich, docieramy do Gierłoży, gdzie znajduje się słynny Wilczy Szaniec – pierwsza wschodnia kwatera główna Adolfa Hitlera podczas II wojny światowej.
Otoczony lasami mazurskimi, blisko wsi Gierłoż, Wilczy Szaniec skrywał w sobie trzy strefy bezpieczeństwa: Sperrkreis 1 z bunkrem Führera i dziesięcioma innymi zamaskowanymi bunkrami, Sperrkreis 2 z kwaterami ministrów Rzeszy oraz Sperrkreis 3 – zewnętrzną, mocno ufortyfikowaną strefę zaminowaną i chronioną przez brygadę Führerbegleitbrigade.
W Wilczym Szańcu, na obszarze 6,5 km², żyło i pracowało ponad 2000 osób.. Führer spędził tutaj ponad 800 dni, co czyni to miejsce jednym z najdłużej przez niego zamieszkanym w trakcie wojny. 20 lipca 1944 roku miała miejsce próba zamachu na życie Hitlera.
Kwatera została wysadzona w powietrze w 1945 roku, jednak jej pozostałości możemy oglądać do dziś. Wilczy Szaniec to obecnie muzeum przyciągające turystów z całego świata, pragnących zanurzyć się w mroczną historię tego miejsca.
W Gierłoży znajduje się również Wilcze Lotnisko Wilamowo – Filia Muzeum Dywizjonu 303, oddająca hołd jednemu z najskuteczniejszych dywizjonów RAF podczas II wojny światowej. To kolejny punkt, który warto odwiedzić, podążając szlakiem fortyfikacji mazurskich.
W Gierłoży znajduje się takżeXX wieczny dwór znany przede wszystkim z plotki, jakoby w dworze miała w czasie wojny pomieszkiwać kochanka Hitlera, Eva Braun. W zabytku funkcjonuje obecnie pensjonat.
Mamerki – Kwatera Dowództwa Wojsk Lądowych
Dalej napotykamy na Mamerki, kwaterę główną Najwyższego Dowództwa Wojsk Lądowych (OKH) podczas II wojny światowej. To miejsce skrywa prawie 250 obiektów, w tym 30 schronów, które przetrwały wojnę niemal nienaruszone. Mamerki, będące świadkiem planowania operacji Barbarossa, gościły takie postacie jak Walter Brauchitsch czy Erwin Rommel.
W Mamerkach uruchomiono muzeum. Zwiedzić można schrony z okresu II wojny światowej: Wyposażone w systemy wentylacyjne, elektryczne, telefoniczne oraz centralne ogrzewanie.
Poza bunkrami można tam zobaczyć replikę bursztynowej komnaty oraz zbiór eksponatów związanych z historią kwatery i działaniami wojskowymi.
Węgorzewo
Na kolejny zamek krzyżacki natrafiamy w Węgorzewie. Pierwsza strażnica stała tu już w 1312 roku, ale dopiero w 1398 roku zaczęto budowę zamku murowanego. Od czasu powstania twierdza znacznie zmieniła swój wygląd i straciła elementy zamku krzyżackiego, nabierając barokowego wyglądu. Zamek nie jest udostępniony do zwiedzania.
Inne atrakcje Węgorzewa poznacie w tym artykule.
Pozezdrze – Kwatera wojenna Himmlera
Pomiędzy Węgorzewem a Giżyckiem, w miejscowości Pozezdrze oglądać można pozostałości kwatery wojennej Himmlera. Kwatera o kryptonimie Hochwald obejmowała 9 obiektów, w tym 6 żelbetowych bunkrów.
Kruklanki – wzdłuż rzeki Sapiny
Główna pętla trasy prowadzi z Pozezdrza do Giżycka, warto jednak poświęcić czas, aby udać się do Kruklanek. W okolicy Pozezdrza znajduje się wiele innych obiektów, związanych z Giżyckim Rejonem Umocnionym. Podobnie jest w pobliżu wsi Kruklanki. Przesmyk przy Kruklankach zabezpieczono 4 punktami oporu z niemal 50 schronami. Większość z nich została wysadzona, ruiny niektórych nadal można odnaleźć idąc Szlakiem Fortyfikacji Giżyckiego Rejonu Umocnionego.
Będąc w Kruklankach warto również odwiedzić ruiny wysadzonego mostu kolejowego.
Gołdap i Stańczyki
Na Szlaku Fortyfikacji Mazurskich leży również Gołdap, gdzie mieściła się Kwatera Niemieckich Wojsk Lotniczych pod kryptonimem Robinson. Natomiast w lesie po wschodniej stronie drogi od przejścia granicznego znajdują się pozostałości ośrodka badawczego Luftwaffe.
Dalej, w okolicy wsi Stańczyki odnaleźć można pozostałości kilku bunkrów, które wchodziły w skład Mazurskiej Pozycji Granicznej. Oczywiście będąc na miejscu warto również zobaczyć zabytkowe mosty.
Giżycko – stolica Krainy Wielkich Jezior Mazurskich
W końcu docieramy do Giżycka i tutejszej Twierdzy Boyen – prawdziwego klejnotu inżynierii wojskowej XIX wieku. Zbudowana w latach 1844-1856, twierdza ta miała za zadanie chronić pruskie terytorium przed potencjalnym atakiem z Rosji. Dziś, przechadzając się po jej dobrze zachowanych murach, można niemal usłyszeć echa dawnych bitew. Twierdza Boyen należy do najlepiej zachowanych obiektów tego typu w Polsce.
Twierdza składa się z trzech części: Cytadeli, Górnego Fortu i Dolnego Fortu, zaprojektowanych do obrony we wszystkich kierunkach.
Ceglana twierdza jest obecnie otwarta dla zwiedzających. Muzeum Twierdzy znajduje się w Cytadeli i oferuje ekspozycje dotyczące historii regionu oraz samej twierdzy.
Twierdza Boyen, będąca świadkiem zmagań w czasie obu wojen światowych, obecnie służy jako przestrzeń edukacyjna i turystyczna. Warto dodać, że w okresie wojennym twierdza była domem dla specjalnej jednostki gołębi pocztowych, co dodaje jej unikalnego charakteru wśród innych fortyfikacji.
Giżycko to także krzyżacki zamek, w którym obecnie znajduje się Hotel St. Bruno oraz Galeria Sztuki Schron, która jest domem dla wielu obrazów. Jednak nazwa galerii nie wzięła się znikąd. Budynek umieszczony jest przy schronie przeciwlotniczym z czasów II wojny światowej, który udostępniono do zwiedzania.
Pisz i Jeże
Dodatkowa pętla trasy prowadzi nas przez Pisz i tutejsze umocnienia. W 1939 roku po zachodniej stronie miasta zbudowano 17 schronów. Najlepiej zachowanym jest ciężki schron bojowy typu Regelbau 107A. To największy tego typu obiekt, który możemy zwiedzić w regionie. Do schronów prowadzi Ścieżka Historycznej Piskiej Pozycji Ryglowej.
Wieś Jeże to miejsce styku dwóch niemieckich linii umocnień. Na brzegach rzeki Pisy wybudowano Punkt Oporu Jeże Wschód i Punkt Oporu Woliska. Wśród wybudowanych schronów najlepiej zachowany jest schron typu Regelbau 105C.
Zakończenie – Podsumowanie Wędrówki
Szlak ten prowadzi po najlepiej zachowanych obiektów obronnych regionu, takich jak Twierdza Boyen w Giżycku, Wilczy Szaniec czy bunkry w Mamerkach. To miejsca, w których historia splata się z nowoczesnością, oferując bogatą gamę atrakcji dla każdego. Choć w zestawieniu przeważają schrony, to na trasie są również innego typu obiekty, takie jak zamki. Wiele bunkrów zostało wysadzonych przez niemieckich saperów lub radzieckich saperów, jednak nadal można oglądać ich pozostałości. Największą popularnością cieszy się Wilczy Szaniec, warto również odwiedzić Mamerki, gdzie Niemcy nie zdążyli wysadzić schronów, wycofując się z terenów Prus Wschodnich w 1945 roku. Szlak fortyfikacji mazurskich to nie tylko świadectwo przeszłości, ale również niekończąca się opowieść, która wciąż czeka na odkrycie przez nowych badaczy i miłośników historii.
