Olsztynek podczas zawirowań historii przetrwał naprawdę wiele. Liczne pożary i ataki na miasto widać na każdym kroku. Wojny nie były łaskawe także dla byłej siedziby zakonu krzyżackiego. Twierdza przetrwała do naszych czasów, jednak wyłącznie niektóre jej elementy pochodzą ze średniowiecza. Zamek w Olsztynku nadal wspaniale wkomponowuje się w miejski krajobraz.

Miasto Olsztynek

Tereny obecnego Olsztynka zamieszkiwane były do XIV wieku przez pruskie plemię Sasinów, kiedy do zakon krzyżacki zajął tamtejsze ziemie i zdziesiątkował miejscową ludność. Krzyżacy przejęli również wybudowany przez plemię drewniany gród obronny. Na jego miejscu, z nakazu komtura ostródzkiego, Gunthera von Hohenstein, wybudowano zamek. Obok powstała niewielka osada, która szybko zaczęła się rozwijać. Tym sposobem 1 października 1359 roku Olsztynek otrzymał prawa miejskie oraz nazwę „Hohenstein”. Z czasem miasto jednak zaczęto nazywać „Par­vum Ol­sten” (Ma­ły Ol­sztyn).

Zamek w Olsztynku – powstanie

Zamek w Olsztynku wzniesiono w latach 1349–1366, w miejscu wcześniejszego, drewnianego grodu pruskiego. W przeciwieństwie do większości krzyżackich twierdz zamek nie był siedzibą komtura. Wybudowano go w celu stworzenia siedziby burgrabiego, zajmującego się należnościami podatkowymi.

Warownię w stylu gotyckim stworzono na planie prostokąta o wymiarach 10,7 m x 28,4 m. Dokładny wygląd średniowiecznej twierdzy nie jest zbyt dobrze znany. Niektórzy badacze sugerują, że był to zespół czteroskrzydłowy. Inne źródła podają, że skrzydła mogły być trzy. Historycy są jednak zgodni, że był to budynek trójkondygnacyjny, z wieżą, otoczony murami.

Przejęcie zamku

Życie na zamku było spokojne aż do roku 1410. Dwa dni po Bitwie pod Grunwaldem, 17 lipca, zamek został opanowany przez wojska polskie pod przywództwem Władysława Jagiełły. Oddano go bez walki. O pobycie króla w Olsztynku pisał historyk Jan Długosz. Niedługo po tym zamek ponownie trafił w ręce zakonu.

Wojna głodowa

W czasie wojny głodowej w 1414 roku, wojska polsko-litewskie wtargnęły do prus. Wielki mistrz krzyżacki Michał Kuchmeister, wiedząc, iż nie da rady obronić twierdzy, rozkazał spalić miasto. Olszynek na szczęście przetrwał, choć straty były pokaźne. Zniszczono kilka cennych budynków oraz częściowo uszkodzono warownię. Po odzyskaniu zamku przez zakon rozpoczęto jego odbudowę.

Zamek w Olsztynku – dalsze losy

Po wybuchu wojny trzynastoletniej, Rada Miejska Olsztynka stanęła po stronie Związku Pruskiego. Jednak niedługo po tym miasto ponownie weszło pod władanie zakonu.

Ostatnia wojna polsko-krzyżacka spowodowała przejęcie miejscowości przez wojsko polskie. Stało się to w styczniu 1520 roku. Hetman wielki koronny Mikołaj Firlej potwierdził, że król Zygmunt zachowa przywileje miasta.

Gdy w 1525 roku zakon krzyżacki przestał istnieć, Olsztynek przyłączono do powstałego państwa – Prus Książęcych. Zamek stał się siedzibą starostwa, a w XVII wieku zamieniony został w arsenał.

Ciężki czas dla zamku przyniosły wojny polsko-szwedzkie. Pierwszy poważny pożar wybuchł w 1651 roku, uszkodzenia miasta były duże. W 1655 roku wojska szwedzkie splądrowały Olsztynek. Również następny rok nie był dla miejscowości pomyślny, ponieważ została najechana przez Tatarów i spalona.

30 października 1685 roku wybuchł ogromny pożar, który pożarł miasto w większości. Spaleniu uległy niemal wszystkie domy, kościół oraz ratusz. Zamek jednak ocalał.

Zniszczenia twierdzy

W 1708 w Olsztynku wybuchła epidemia dżumy, która zaczęła wygasać dopiero w 1711 roku. Jej wynikiem było znaczne przetrzebienie ludności. Połowa zmarła, a wielu mieszkańców wyjechało. W mieście panował głód i bieda. To spowodowało, że zamek został zaniedbany.

W 1793 zmienił się jego wygląd. Część budowli rozebrano, pozostawiając parter budynku głównego. Lata 1847-49 przyniosły kolejne zmiany. Dobudowano skrzydło, gmach twierdzy przerobiono na styl neogotycki, a wewnątrz utworzono gimnazjum.

Po ogromnych zniszczeniach I i II Wojny Światowej z zamku zostało niewiele. Zachowały się wyłącznie fragmenty włączone w budynek szkolny oraz piwnice.

Dawną twierdzę odbudowano w latach 1946-54. Po zakończeniu remontu, w jej wnętrzu ponownie utworzono szkołę.

Zamek w Olsztynku obecnie

Obecny budynek ma niewiele wspólnego z jego średniowieczną wersją. Zachowały się części dolnej kondygnacji. Oryginalna jest także podpora od wschodniej strony, która niegdyś podpierała wieżę. Do dziś przetrwały także piwnice ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi.

Budynek należy do Zespołu Szkół im. Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza, funkcjonuje w nim szkoła.